Translator: Anh Thảo Reviewer: Ỷ Yên Diệp Bộ binh vững chãi tiến công, Voi của họ đã phá vỡ tuyến phòng ngự. Nhà vua cố rút quân, nhưng kỵ binh địch đã phục sẵn từ phía sau. Không lối thoát. Nhưng đây chẳng phải chiến trận thực cũng không đơn thuần là một trò chơi. Tồn tại trong hơn 1500 năm, cờ vua từng được xem như một công cụ luận bàn quân lược, phép ẩn dụ chuyện đời và là thước đo bậc anh tài. Những ghi chép sớm nhất về cờ vua là ở thế kỷ 7, nhưng huyền sử lại cho rằng nguồn gốc trò chơi có từ một thế kỷ trước đó. Được cho rằng khi hoàng tử trẻ nhất của đế quốc Gupta tử trận, anh của chàng đã nghĩ cách bày lại trận đó cho người mẹ đau buồn của họ xem.

Đặt trên một bàn vuông 64 ô (ashtapada) vốn dùng để chơi các trò phổ biến khác, trò chơi mới có hai đặc tính mấu chốt: những quân khác nhau có luật đi khác nhau, và số phận của quân vua quyết định kết cục của ván cờ. Ban đầu trò chơi được gọi dưới tên "chaturanga", trong tiếng Phạn có nghĩa là "tứ phân." Nhưng khi được truyền bá tới Tân Đế quốc Ba Tư, nó có tên như hiện nay và thuật ngữ "cờ vua", bắt nguồn từ "shah" nghĩa là vua, và "chiếu tướng" từ "shah mat" nghĩa là "vị vua cô thế." Sau cuộc chinh phạt Ba Tư của người Hồi ở thế kỷ 7, cờ vua được giới thiệu tới thế giới Ả Rập. Vượt khỏi vai trò mô phỏng chiến lược, cờ vua, thậm chí, trở thành nguồn cảm hứng dồi dào cho hình tượng thơ ca. Các nhà ngoại giao dùng thuật ngữ cờ vua để mô tả quyền lực chính trị. Các vị vua Hồi trở thành những người chơi nhiệt thành.

Nhà sử học Al-Masudi coi đó là minh chứng cho ý chí tự do của con người so với những trò có tính may rủi. Thời Trung cổ, con đường tơ lụa đã mang cờ vua đến với Đông Á và Đông Nam Á, phát triển thành nhiều biến thể. Ở Trung Quốc, thay vì đặt vào trong ô, quân cờ được đặt ở giao điểm, như môn cờ vây có xuất xứ từ đây. Dưới thời của vua Thiếp Mộc Nhi, ta sẽ thấy bàn cờ 11x10 ô, có ô an toàn được gọi là thành. Ở biến thể shogi ở Nhật, người chơi có thể dùng quân cờ ăn được từ đối thủ. Tuy nhiên, hình thức cờ vua hiện đại chỉ mới bắt đầu phát triển ở châu Âu. Năm 1000 sau công nguyên, trò chơi trở thành một phần của giáo dục hoàng tộc Cờ vua từng tượng trưng cho những tầng lớp xã hội khác nhau nhằm phô diễn đúng vai trò của họ, và những quân cờ cũng được thể hiện lại để hợp với bối cảnh mới. Cùng lúc đó, giáo hội vẫn còn nghi ngờ trò chơi.

Các nhà đạo đức cảnh báo việc bỏ ra quá nhiều thì giờ cho nó, thậm chí, cờ vua bị cấm một thời gian ở Pháp. Thế nhưng, trò chơi vẫn phát triển, đến thế kỷ 15 hợp nhất thành dạng mà ta biết ngày nay. Quân cố vấn tương đối yếu đã được thay thành quân hậu mạnh hơn, có lẽ được truyền cảm hứng từ làn sóng nữ lãnh tụ mạnh mẽ hiện thời. Thay đổi này đã đẩy nhanh đà phát triển của trò chơi, và khi các quy tắc khác trở nên phổ biến, những luận thuyết phân tích về khai cuộc và tàn cuộc xuất hiện. Lý thuyết cờ vua được hình thành. Vào thời Khai sáng, trò chơi chuyển dần từ cung điện ra quán cà phê. Cờ vua, giờ đây, được nhìn nhận là một biểu hiện của sức sáng tạo, khuyến khích những nước đi táo bạo và lối chơi kịch tính. Đỉnh cao của phong cách "lãng mạn" thể hiện ở Ván cờ bất tử năm 1851, khi Adolf Anderssen chiếu tướng đối phương

bằng cách thí quân hậu và cả hai quân xe. Nhưng đến cuối thế kỷ 19 mới xuất hiện những cuộc thi chính thức, nghĩa là người có chiến thuật rồi sẽ đánh bại người chơi kịch tính. Với sự trỗi dậy của sự cạnh tranh mang tầm quốc tế, cờ vua đảm nhận tầm quan trọng mới về địa chính trị. Trong chiến tranh lạnh, Liên bang Xô Viết ra sức đầu tư bồi dưỡng cho nhân tài cờ vua, và dù đã đoạt chức vô địch trong suốt cả thế kỷ, người chơi thực sự đã lật đổ thế độc tôn của kỳ thủ người Nga chẳng phải là công dân của một nước nào, mà là một máy điện toán IBM tên là Deep Blue. Máy chơi cờ đã được phát triển trong hàng thập kỷ, nhưng việc Deep Blue hạ Garry Kasparov vào năm 1997 là lần đầu tiên một cỗ máy đánh bại một nhà vô địch là con người. Ngày nay, phần mềm cờ vua luôn có khả năng đánh bại người chơi giỏi nhất. Nhưng giống như trò chơi mà nó đã thông thạo,

những cổ máy này đều do tài trí của con người tạo ra. Và có lẽ một tài trí như thế sẽ dẫn ta thoát khỏi thế chiếu tướng này.